عنوان کتاب: آشنایی با تاریخ و معارف خط و خوشنویسی
تحقیق و تألیف: مهدی قربانی
نشر: قاف مشهد الرضا (ع)
موضوع: تاریخ، خط، خوشنویسی، سرگذشت نامه و خوشنویسان ایرانی
تعداد صفحات: ۱۲۸
قطع کتاب: رقعی
نوع جلد: شومیز
شابک: ۵-۲۸-۸۸۵۵-۹۶۴
نوبت چاپ: دوم ۱۳۹۰
قیمت: ۲۵۰۰۰ ریال
سخنی چند در باره کتاب «آشنایی با تاریخ خط و خوشنویسی» :
حضرت باری تعالی چون روح در بدن آدم علیه‌السلام دمید تمام اسماء را به آدم آموخت، «… وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کل‌ها…».[۱].
«آن گاه اولین حرفی که حضرت آدم علیه‌السلام، پس از دمیدن روح در بدنش بر زبان راند، چون عطسه زد گفت: »یرحمک الله [۲] واینرا می‌توان مبداءظهور کلام در عالم خارج بعد از آفرینش آدم دانست.
«در کتاب منابع الحکم آمده است که حضرت آدم علیه‌السلام در کِل می‌نوشت و او را می‌پخت بعد از آن حضرت ادریس علیه السلام از لوح‌های کِلی استخراج کرده، وقتی خطّ آن حضرت را در سنگ نقر [۳] می‌کرده‌اند و، وقتی بر استخوان و زمانی بر پوست، گاهی بر اوراق درخت و برگ نخل، در قرون سابقه خطّ طیری بوده الآن در مصر و بعضی بلاد دیگر در روی احجار این گونه خطوط دیده می‌شود که تمام حروف به شکل طیور و مرغان است. وقتی دیگر حروف به شکل ظروف بوده به صُور مختلفه و آن‌ها نیز اکنون در بابل [۴] بر سنگ منقوش است، وقتی حروف را با تشبیه بعضی آلات نوشته و افهام معنی کرده‌اند مثلاً به شکل شمشیر می‌کشیدند بر کلمهٔ شجاعت یا جام می‌ساختند به عوض کلمهٔ سخاوت و قس علیهذا [۵].».
آری! در بارهٔ خط و خوشنویسی باید گفت: قدر و منزلت قلم به حّدی است که خداوند بدان قسم یاد نموده می‌فرماید: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ [۶]». امادر باره قلم انبیاء باید گفت: «در کتاب اخبار الدول قرمانی آمده است: بدان که ادریس (علیه‌السلام) هم نویسنده بود و هم خیّاط، پس او اولین نویسنده و اولین خّیاط بود و برای پیامبران که سلام خدا برآن‌ها باد، قلم‌های گوناگونی بود، پس قلم آدم (علیه‌السلام)، سَریانی بود، و قلم شیث (علیه‌السلام) صُولیانی بود، و قلم ادریس (علیه‌السلام) بُریاری بود، و قلم نوح (علیه‌السلام) جُرزمّی بود، و قلم ابراهیم (علیه السلام) بُرهّمی بود، و قلم اسحاق (علیه‌السلام) یونانی بود، و قلم موسی (علیه‌السلام) عَبرانی بود، و قلم داود (علیه‌السلام) عُزیری بود، و قلم سلیمان (علیه‌السلام) کاهینی بود، و قلم عیسی (علیه‌السلام) رُومی بود، و قلم شمعون (علیه‌السلام) افرنجیی بود، و قلم جرجیس (علیه‌السلام) قبَطِی بود، و قلم دانیال (علیه‌السلام) اَرمنّی بود، و قلم پیامبر ما صلی‌الله‌علیه وآله وسلم کوفی بود و آن برترین قلم‌ها بود. آن حضرت درباره قلم تقدیر الهی فرمود: إعلَم أَنَّ الَقَلَم قَد جَری ممِا هُوَ کائِن، بدان که قلم تقدیر، بر همه شدنی‌ها رفته است. [۷]».
اما باید گفت بعداً در زمانی خطّ میخی معمول بوده و گاهی خطّ پهلوی، گاهی خطّ کوفی نوشته می‌شد که مخترعش علیّ بن هلال کوفی است و این خطّ را کسی بهتر از امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه‌السلام ننوشته است بعد از آن ابوعلیّ بن مقله وزیر المقتدر بالله العبّاسی در سال سیصد و هشت هجری خطّ ثلث و نسخ را اختراع کرد و خطوط دیگر نیز در عالم بوده و ظاهراً خطّ نستعلیق بهترین خطوط است و مخترعش خواجه میر علی تبریزی است و تاکنون بهتراز مرحوم میر عماد حسنی آن خطّ را کسی ننوشته است. [۸].
مجموعه‌ای که پیش رو دارید، مختصری است از مطالبی مستند و شنیدنی درباره خّط و خوشنویسی که با هدف حفظ و ترویج این هنر مقدس [۹] که انصافاً مظلوم واقع شده، تألیف گردیده است. زیرا علم و هنر خوشنویسی و خّط زیبا اهمّیت بسزایی در زندگی بشر دارد. در این اثر با پرهیز از گزافه‌گویی نگاهی داریم به قرآن و سنت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم، و سپس گزیده ای از آن چه علمای دینی (ماضی و معاصر) از متون معارف اسلامی درباره خّط و خوشنویسی تقریر نموده‌اند بیان می‌کنیم. زیرا معتقدیم این گونه آثار:
اولاً، هنر جویان و اهل مطالعه را با تاریخ کهن خّط آشنا نموده و مقدمه‌ای است درباره تاریخ خّط برای جویندگان هنر خوشنویسی.
ثانیاً، مطالعه و تدّبر در تاریخ خّط و خوشنویسی موجب ارتقاء سطح علمی و آگاهی و تشویق و ترغیب به فراگیری این هنر می‌گردد تا جوانان و دیگر علاقه‌مندان اوقات فراغت خود را صرف امور بیهوده نکنند و از تمام فرصت‌ها برای فراگیری این هنر استفاده نمایند.
ثالثاً، بخشی از تاریخ علم و هنر کهن کشورمان که بعضاً در حال به فراموشی سپردن است، استنساخ شده و در اختیار عموم قرار می‌گیرد.
رابعاً، خطوط غریبی که در پایان کتاب آمده از جمله خط عبری که حضرت آدم علیه‌السلام و بسیاری از انبیاء الهی با آن می‌نوشته‌اند، امروزه کاربرد معنوی دارد و برخی از اهل قلم در علوم غریبه برای نوشتن رموز خود از آن استفاده می‌کنند.
بخش‌های پایانی کتاب کهبه معرفی نمونه‌ای از خّط سیاقو خطوط مرموز که برای نوشتن طلسمات و… بکار می‌رفته است می‌تواند مرجعی باشد برای کارشناسان رسمی دادگستری در تشخیص خّط که بتوانند برخی از اسناد ارجاعی از سوی محاکم قضایی را ترجمه نمایند، مزید بر آن که مورد استفاده دانشجویان تاریخ و ادبیات، کارشناسان باستان‌شناسی و میراث فرهنگی و… نیز خواهد بود.
بدان امید که هنرجویان و طالبان علم و هنر خوشنویسی با مطالعه این کتاب حظُّ ولذّیِ حاصل شود که آنان را در ادامهٔ راه جدّی‌تر نماید.
[۱] بقره:۳۱
[۲] جنات الخلود، سید محمدرضا خاتون آبادی، بخش انبیاء. – امام علی (علیه‌السلام) فرمودند: چون یکی از شما عطسه کرد به او بگوئید: «یرحمک الله» و اودر جواب گوید: «یرحمک الله» و فرموده‌اند: عطسه زدن سیره پیغمبر خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و از کرام‌الکاتبین است.
[۳] نقر: کنده‌کاری (دهخدا).
[۴] بابل : {بِ / بَ} {اِ خ} نام شهری است مشهور در وسط عراق، و عراق وسط عالم است پس به اعتبار بابل مرکز دائره عالم باشد و از مداین سبعة عراق عرب است و در کنار فرات بر جانب شرقی واقع شده و از اقلیم سیم باشد و آن را «قینان بن انوش بن شیث علیه السلام» بنا نموده بود، و طهمورث دیوبند پیشدادی تجدید عمارتش کرد، و بعد از آن نمرود و ضحاک علوانی آن را دارالملک خود ساختند و ضحاک در آن جا قلعه‌ای ساخته بود و آن را کندز و بهشت گنگ نام نهاد، و بعد از ضحاک ملوک کنعان آن را دارالملک خود کردند و بعد از آن نیز خراب شد. اسکندر ذوالقرنین تجدید عمارتش کرده و اکنون باز خراب است و از توابع شهر حلّه است …(دهخدا).
[۵] بر روی سنگ قبور قدیمی در قبرستان‌های ییلاقات مشهد از جمله : گلمکان، اسجیل، دولت آباد، گراخک، شاندیز و…اشکالی مانند: شانه، داس، چاقو، سرنیزه، شمشیر، دشنه، ظروف، پرنده و…به صورت منظم و نا منظم منقوش است که این امر نشان دهنده قدمت بسیار زیادآن قبور است. بسیاری از قبور توسط غارتگران میراث فرهنگی تخلیه شده دو قبر صندوقی سنگی حجاری شده سالم که با خّط نستعلیق مشخصات و تاریخ فوت متوفی را ۷۷۰ نوشته بود در داخل مسجد اسجیل مشاهده نمودم، معتمدین محلی می‌گفتند آن‌ها را از قبرستان آورده‌اند زیرا غارتگران مذکور محتویات آن را برده‌اند!؟ (تابستان ۱۳۸۳ شمسی).
[۶] -سوره قلم: آیه ۱ .
[۷] نهج الفصاحه: سخن ۳۶۴٫
[۸] گلزار اکبری ولاله زار منبری، آیه الله شیخ علی اکبر نهاوندی، گلشن ۲۲ و ۹۴٫
[۹] «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ» (قلم: ۱)، قسم به ن وقسم به قلم…