مقاله ی نگاهی به وقف از منظری نوین
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله الواقف على الضمائر و النیات المطلع على السرائر و الخفیات و الصلوة والسلم على خیر خلقه محمد صاحب المعجزات الباهرات و آله المعصومین ….
اگر بخواهیم به پیشینیه ی وقف عمیق بنگریم باید روزهای آغازین هبوط حضرت آدم/ علیه السلام/ را به این کره ی خاکی مرور کرده، آن گاه روزهایی که فرزندان آدم روز بروز زیاد و زیاد تر شده را بخاطر آوریم.آن گاه که به حکم آیه شریفه : «يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا …» اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم، و شما را ملّت ملّت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد.
گروهی و قبیله ای برای شناسایی متقابل و تأمین مایحتاج حیات و قوت لایموت روزمره ی خود ، از مکانی به مکان دیگر هجرت و یا به سفرهای طولانی مدت می پرداختند.
آن چه در کتب تاریخ ثبت و ضبط شده این که حق تعالی توسط فرشتگان وحی مانند حضرت جبرئیل /علیه السلام/ و…نحوه ی زراعت و کشت و کار و…را به فرستاده ی خود حضرت آدم /علیه السلام/ آموخته و این رویه نسل به نسل منتقل شده است.
اما این که وقف چگونه پدید آمده و از چه زمانی شگل گرفته است بصراحت نمی توان در متون تاریخ به نکته ای خاص اشاره نمود بلکه باید از مفاهیم وقایع آن دوران اعمالی که با هدف و نیت وقف منطبق است استفاده نمود.
البته باید گفت تا کنون صاحب نظران فرهیخته، مقالات و نشریات و کتب بسیار در باره ی وقف به رشته ی تحریر درآورده اند که بالغ بر بیست کتاب و مقاله را مطالعه و مورد مداقه قرار گرفته و در هیچ یک از آنها آن چه بدان خواهیم پرداخت اشاره نشده است .
آری! نگارنده ی این سطور به مناسبت هفته ی وقف ، در این مقاله سعی دارد در حد وسع و توان با مراجعه به قرآن و حدیث و…، نگاهی کوتاه و گذرا به پیشینیه ی وقف در قرآن داشته ، آن را استنباط و به طور اختصار بدان اشاره نمایم.تا چه قبول افتد و چه در نظر آید. والله مستعان.
مهدی قربانی
مشهد الرضا /علیه السلام/
آذرماه 1395
تعریف وقف در قرآن:
آن چه تا کنون در مقالات منتشر شده تحت عنوان/ وقف در قرآن /آمده است ناظر به آیاتی است که خیرات و احسان و نیکوکاری و… را مورد تاکید قرار می دهد از جمله آیه ی شریفه :«.. فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ ..» که به تفاسیر مختلف ارجاع داده شده است.
اگر بخواهیم معنی وقف را در قرآن کریم مورد مداقه قرار دهیم باید در این آیات تأمل نمود که حق تعالی می فرماید:
« … إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ … » بازداشتن در برابر آتش،« … إِذْ وُقِفُوا عَلى رَبِّهِمْ …» باز داشتن در برابر پروردگار ، یا به عبارتی متوقف کردن در برابر آتش و متوقف کردن در برابر خداوند. معنى «وقفوا» في معجم المعاني الجامع/ معجم عربي عربي/= وقَف: سكَن بعد مشي وحركة : حُبِسوا.
آری ! بر این اساس است که گفته اند: وقف در لغت به معناي ايستادن، ماندن و آرام گرفتن است. و در اصطلاح فقهي، نگهداشتن و حبس کردن عين ملک است و مصرف کردن منافع آن در راه خدا. برخي از فقها گويند وقف حبس عين است بر ملک خداي تعالي.
شیخ ابوالقاسم نجمالدین محقق حلّی، (متوفای 676 هـ.ق) در کتاب شرایعالاسلام در تعریف وقف چنین میگوید: «الوقف عقد ثمرته تحبیس الاصل و اطلاق المنفعة.» «وقف عقدي است که ثمره آن حبس اصل و تسبيل منافع است (تسبيل منافع يعني صرف کردن مال در جهتي که واقف تعيين کرده است».) مرحوم شيخ طوسي مي‌گويد: تسبيل يعني در راه خدا قرار دادن، و دليلشان اين سخن نبي اکرم /صلي الله عليه وآله/ است که فرمود: «حبس الاصل و سبل المنفعة« ؛ اصل را حبس کن و منافعش را در راه خدا آزاد نما.
مفاهیم محتوایی وقف در قرآن :
با تأمل در قصص و مفاهیم قرآنی به نکاتی چند برخورد می کنیم که نوعی وقف را استنباط می کند بدون این که قصد و نیت خود را برزبان آورده و یا وقف نامه نوشته باشد. آن چه مسلم و مشهود است وقتی گروه های از مردم برای کسب تجارت و…ناچار بودند از مکانی به مکانی و از منطقه ای به منطقه ای دور دست سفر،یا هجرت نمایند، طبعاً بصورت گروه های دسته جمعی در قالب کاروان حرکت می کردند. ابتدا در بین راه ها برای استراحت و…، در کنارآبگیرهای طبیعی که از باران های فصلی ایجاد می شود اطراق کرده و آب مورد نیاز را برای خود واحشام از قبیل اسب و استر و شتر و .. تأمین و خستگی را برطرف و تجدید قوا می نمودند.
قوله تعالی : « وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُکُما قالَتا لا نَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَيْخٌ کَبِيرٌ » و چون به آب مَديَن رسيد، گروهى از مردم را بر آن يافت كه [دامهاى خود را ] آب مى‌دادند، و پشت سرشان دو زن را يافت كه [گوسفندان خود را] دور مى‌كردند. [موسى] گفت: «منظورتان [از اين كار ]چيست؟» گفتند: « [ما به گوسفندان خود] آب نمى‌دهيم تا شبانان [همگى گوسفندانشان را] برگردانند، و پدر ما پيرى سالخورده است.»
این امر هم چنان ادامه داشته تا زمانی که مردم با هدف عام و نیت فی سبیل الله برای تأمین آب در جاهایی که برگه ها و آبگیرهای طبیعی وجود نداشته، به فکر حفر چاه افتاده اند و در طول مسیر راه ها ویا در داخل روستاهای خود اقدام به حفر چاه می نمودند. شاید اگر بخواهیم پیشینیه و یا تاریخ اولین چاه را بدانیم، ناگزیر باید به این آیات شریفه توجه کنیم:
«قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِينَ» گوينده‌اى از ميان آنان گفت: «يوسف را مكُشيد. اگر كارى مى‌كنيد، او را در نهانخانه چاه بيفكنيد، تا برخى از مسافران او را برگيرند.»
«فَکَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِيَ ظالِمَةٌ فَهِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِيدٍ» و چه بسيار شهرها را -كه ستمكار بودند- هلاكشان كرديم و [اينك] آن [شهرها] سقف هايش فرو ريخته است، و [چه بسيار] چاه هاى متروك و كوشك هاى افراشته را.
آن چه از مفاهیم این آیات استنباط می شود این که افرادی با نیت خیرخواهانه و عام المنفعه و به عنوان صدقه ی جاریه در بین راه های آن زمان در دوران پیامبران الهی اقدام به حفر چاه برای تأمین آب کاروانیان می نموده اند که این امر مستندی بر اولین چاه های عام المنفعه را تداعی می نماید.
رفته رفته این روند ادامه داشته تا این که به حکایت تاریخ در دوره هخامنشیان حفر قنات مرسوم شده است. قنات قصبه بزرگ ترین و قدیمی ترین قنات جهان مربوط به ۲۷۰۰ سال پیش و تنها اثر پیشنهاد شده خراسان به سازمان جهانی یونسکو برای ثبت است که درگناباد قرار دارد. قنات قصبه بنایی تاریخی، گردشگری و مفید برای کشاورزی است که در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت ، و به شماره 5207 نیز در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.
وقف در حدیث:
بعد از ظهوراسلام ، مردم با تأسی به سخنان کُهر بار اهل بیت علیهم السلام که هم چون چراغی پرفروغ هدایت گر اقشار مختلف بوده با نیات و اهداف خیرخواهانه و…، یا بیم انقراض نسل و غارت اموال توسط غارتگران و راهزنان و حاکمان ظلم و جور …، کلام پیامبر اسلام(ص) را که فرمودند:« إِذَا مَاتَ ابْنُ آدَمَ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلَّا عَنْ ثَلَاثٍ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ وَ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ بَعْدَهُ وَ صَدَقَةٍ جَارِیَة » الگو قرار می دادند بدین معنی : «وقتی فرزند آدم بمیرد، عمل و کردارش منقطع می‌شود، مگر سه کار؛ 1. فرزند صالحی داشته باشد که برایش دعا و استغفار نماید.
2. کتاب و دانشی از خود بجا بگذارد که دیگران از آن استفاده ببرند.
3. «صدقه جاریه» یعنی کارهای خیر عام المنفعتی مانند ساختن مدرسه، مسجد، پل ، راه و…، انجام داده باشد که پس از مرگش باقی باشد و مورد استفاده مردم قرار گیرد».
شرح و تفسیرکامل تر و روشن تر این حدیث شریف را باید درکلام امام صادق (ع) مرور کرد که فرمودند : سِتُّ خِصالٍ يَنتَفِعُ بها المؤمنُ مِن بَعدِ مَوتِهِ :« وَلدٌ صالِحٌ يَستَغفِرُ لَهُ ، و مُصحَفٌ يَقرَأُ فيهِ ، و قَلِيبٌ يَحفِرُهُ ، و غَرسٌ يَغرِسُهُ ، و صَدَقةُ ماءٍ يُجرِيهِ ، و سُنَّةٌ حَسَنَةٌ يُؤخَذُ بها بَعدَهُ ». . پس از مرگ ، شش چيز سبب رفاه حال مؤمن مىشود :
1 – فرزندان صالحى كه با اعمال نيك خويش ، آمرزش پدر را مىطلبند.
2 – قرآنى كه تلاوتش مىكرد.
3 – حفر چاه
4 – درختكارى
5 – كشيدن نهر
6 – برجاى گذاشتن سنت و روش پسنديده
موارد ياد شده در روايات مذكور را مىتوان به صورت زير بيان كرد :
الف – آثار نيك بر جا مانده از خويش :
1 – سنت و روش پسنديدهاى از خود به يادگار گذارد كه پس از مرگش بدان عمل شود.
2 – فرزندان صالحى تربيت كند كه با كردار نيك خويش به جامعه انسانى خدمت كنند.
3 – كارهاى نيكى در زمان حيات انجام دهد كه اثرات آن پابرجا باشد؛ مانند : ساختن مسجد ، احداث مدرسه ، حفرچاه و كاشتن درخت و… .
ب : كارهاى خير بازماندگان .
و آن چه بصراحت صدقه محسوب می شود این که حضرت رسولُ اللّه صلى الله عليه و آله فرمودند:: ما مِن مسلِمٍ يَغرِسُ غَرسا أو يَزرَعُ زَرعا ، فَيَأكُلُ مِنهُ إنسانٌ أو طَيرٌ أو بَهيمِةٌ ، إلاّ كانَت لَهُ بِه صَدَقةٌ » هر مسلمانى درختى بنشاند، يا كِشته اى بكارد و انسانى يا پرنده اى يا حيوانى از محصول آن بخورد ، براى وى صدقه محسوب شود .
بعد از ارتحال و شهادت حضرت رسول اکرم /صلی الله علیه و آله/ جانشینیان ایشان ائمه اطهار /علیهم السلام /با نقل احادیثی چند سنت حسنه صدقه و امور عام المنفعه را هم چنان درقالب آحادیث و روایات به مردم عرضه می داشتند از جمله : حضرت امام باقر/ علیه السلام/ : «إنّ أوَّلَ ما يُبدَأُ بهِ يَومَ القِيامَةِ صَدَقةُ الماءِ » نخستين چيزى كه در روز قيامت به آن رسيدگى مى شود (ثواب) صدقه آب (دادن به تشنه) است .
توجه و اعتقاد قلبی مؤمنین و دلداگان به کلام ائمه هدی علیهم السلام از جمله حدیثی که حضرت صادق/ عليه السلام/فرمودند : «أفضَلُ الصَّدقَةِ إبرادُ الكَبِدِ الحَرّى ، ومَن سَقى كَبِدا حَرّى مِن بَهيمَةٍ أو غَيرِها أظَلَّهُ اللّه ُ عز و جل يَومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّهُ» بـهترين صـدقه خـنك كردن جگر تفتيده است. هركه جگر تفتيده حيوانى يا جزآن را سيراب كند خداوند عزوجل او را ، درآن روزى كه هيچ سايه اى جز سايه او نيست، سايه دهد .
آری ! تأسی به این حدیث شریف است که موجب گردیده امروز شاهد موارد مختلفی از نوع -وقف منفعت- وقف درختان میوه دار مانند گردو و امثالهم، و یادرختان سایه دار مانند: درخت چنار و بید و…- وقف انتفاع- باشیم.
والسلام علی من التبع الهدی
مهدی قربانی – مشهد الرضا (ع)
1395 خورشیدی
منابع و مأخذ
– سوره حجرات :آیه 13 .(ترجمه فولاوند)
2 .بقره: 148 .
3- بنگرید مقاله «وقف در قرآن »خانم زهره نوروزی /13 دی ماه 1392/ http://vaghfcheshmejari.blogfa.com/post/29
4 . انعام: 27
5 . انعام: 30
6. شرایعالاسلام، چاپ نجف، ج2، ص211.
7 سلیمی فر،1370، ص12.
8 . قصص: 23- ترجمه فولادوند.
9 . بنگرید : الصحاح، ج6، ص2201; لسان العرب، ج13، ص56، – معجم البلدان، ج5، ص77 -التفسير الكبير، ج18، ص40; الميزان، ج10، ص361. / واژه مَدْين 10 بار در قرآن آمده است/ «مَدیَن»شهرى در جنوب شام وشمال حجاز، ونزدیك تبوك است كه در آن زمان از قلمرو حكومت فرعون، بیرون بوده است.
10. یوسف :10 – ترجمه فولادوند.
11 . حج :45 – ترجمه فولادوند.
12 . بنگرید : قنات قصبه گناباد یک اسطوره نوشته دکتر پاپلی یزدی،فصل دوم.
13 . شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، ص 105، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول، بی‌تا.
14 . كتاب الخصال ، ج1، ص 323 و بحار، ج6 ، ص293 – 294 و لئالى الاخبار ، ج 4 ، ص269.
15 . مستدرك الوسائل : ١٣ / ٤٦٠ / ١٥٨٩٢ .
16 . البحار : ٩٦ / ١٧٣ / ١٣ .
17 . البحار : ٩٦ / ١٧٢ / ٨ .