گازُرگاه طبس کجا بوده؟
به منظور معرفی نسخه خطی «مجالس العشاق» نوشته ی کمال الدین حسین بن اسماعیل گازرگاهی طبسی، فرصتی دست داد تا این سئوال را مطرح کنیم که ؛ گازرگاه طبس کجا بوده ؟ لذا ابتدا به تعریف و معنی گازرگاه میپردازیم:
گازر. [ زُ / زَ ] (ص ، اِ) جامه شوی . سپیدکار . قصار. حواری . (بلعمی ). مقصر، تخته ٔ گازر. (منتهی الارب ):
رخ تو هست مایه ٔ تو اگر مایه ٔ گازران بود خورشید.(کسایی مروزی )
خلق را بخدای بخواند (عیسی ) و با وی هیچ کس نبود از اول که از زمین بیت المقدس بیرون شد. دوازده تن بودند از گازران و گازر را به تازی قصار خوانند و حواری نیز خوانند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
جامه ٔ پر صورت دهر ای جوان چرک شد و شد بکف گازران (بنگرید لغت نامه دهخدا)
****
و امّا ؛ در گذشتههای دور گازر گاه در همه شهرها و روستاها و کاربرد است. آن جا معمولاً محلی در سرچشمه ی آب قرار داشته است.مردم برای شستشوی لباس و فرش و رختخواب و… به محل سرچشمه میرفتند. در آن جا حوضچهای جداگانه درست کرده و با انشعاب آب از چشمه این حوضچه را پر آب کرده و مردم برای شستشو بدان جا می رفتند و آب ناشی از شستشوی البسه و…بطرف باغات و مزارع روان میشده است و با آب شرب تداخل نداشته.
افرادی هم حرفه و شغل آنان شستشوی لباس، نخ قالی، پشم، نمد و… بوده که در قبال این عمل و انجام کار؛ دستمزد دریافت میکردند که به این افراد «گازر» می گفتند.
به مرور کسانی که در اطراف این گازر گاه زندگی می کردند و یا شغل و حرفه آنان شستشوی نخ و پشم و…. بود به آنان «گازر» گفته شده که به «گازرگاهی» و «گازرانی» ملقب و معروف شدند.
برای مشخص شدن محل و جای «گازرگاه» درطبس با چندین نفر از معمرین سالخورده طبسی گفتگو کردم، آنان «گازرگاه» را رخت شور خانه ی طبس میدانستند که در محله بازک در محلی که هم اکنون مسجدی بنام حضرت ابوالفضل قرار دارد معرفی کردند.
ولی بنظرم بعید است که «گازرگاه» طبس با شرح و توصیفی که ارائه دادم در قرن هم در آن جا بوده باشد و احتمالاً نزدیک به سرچشمه نهر طبس بوده است.
معرفی نسخههای خطی:
نسخه خطی «مجالس العشاق» نوشته ی کمال الدین حسین بن اسماعیل گازرگاهی طبسی به تاریخ ۱۰۲۷ هجری قمری در کتابخانه ادیب میبدی موجود و در جلد سوم فهرست این کتابخانه صفحه ۴۰۱ نیز آمده است.
باری!
مجالسالعشّاق کتابی در باب مبانی فلسفی و عرفانی شاهدبازی و حکایات شاهدبازی شخصیتهای بزرگ تاریخ است که در سال ۹۰۸ هجری قمری نوشته شدهاست. نویسنده این کتاب را برخی سلطان حسین بایقرا آخرین پادشاه تیموری و برخی دیگر کمالالدین حسین گازرگاهی ذکر کردهاند. در این کتاب برای تعداد زیادی از شخصیتهای بزرگ تاریخی، مذهبی، ادبی، عرفان و علم حکایاتی از شاهدبازی و عشق آنان به پسران جوان زیبارو نقل شدهاست. بزرگانی چون: یوسف پیامبر، سلیمان پیامبر، عبدالرحمن جامی، عراقی، احمد غزالی، سنایی، سعدی، مولوی، ابن عربی، اسکندر مقدونی، سعدالدین تفتازانی، امیر علیشیر نوایی، میر سید شریف جرجانی، سعدالدین حموی، سید علی همدانی، سلطان سنجر سلجوقی و بسیاری دیگر.
از نظر سیروس شمیسا حکایات این کتاب عمدتاً ارزش تاریخی ندارد و داستانپردازیهای نویسنده یا حکایاتی است که در میان مردم مشهور بوده، او با ارزشترین بخش کتاب را مطالب مربوط به جامی میداند که در همان دوران زندگی میکرده و نویسنده از نزدیکان او شأن سرودن برخی از غزلهایش را شنیده بودهاست.[۱]
مجالس العشاق از بدو تألیف آن مورد توجه بزرگان و شاهزادگان واقع شده و نسخههای خطی مصور متعددی از آن تهیه شده که تعدادی باقی مانده و برخی مینیاتورهایی که در این نسخههای خطی آمده آثاری ارزشمند به لحاظ هنری است.[۲]
۱٫ شمیسا، سیروس، تهران: فردوس، ۱۳۸۱، ISBN 964-5509-166-X، صص ۱۸۴-۱۸۵
۲٫ ↑ سلطان سنجر در زیر پُل؛ تأملی در مینیاتور مجالسالعشاق/ نصرالله پورجوادی
****
نقدی بر تصحیح و چاپ کتاب «مجالس العشاق»
مجالس العشّاق، منتسب به سلطان حسین بایقرا، تذکره ای با محوریّتِ عشقِ مجازی است. تألیف آن در سال ۹۰۹ هجری قمری به پایان رسیده است. این اثر در سال ۱۳۷۵ به اهتمام غلامرضا طباطبائی مجد تصحیح و چاپ و منتشر شد. چاپ طباطبائی مجد نخستین چاپ حروفی مجالس العشّاق است؛ بنابراین همواره از فضل تقدّم برخوردار است؛ اما نبود دسترسی مصحّح به دست نویس های معتبر و اَقدَمِ اثر و کم توجهی به اصولِ علمیِ تصحیحِ انتقادی موجب شده است لغزشهایی در آن راه یابد و درنتیجه اعتبار علمی کافی نداشته نباشد. با توجه به نسخه های نویافته از مجالس العشّاق و نقصهای تصحیح پیشین، تصحیح دوباره آن ضروری به نظر می رسد. نویسندگان این مقاله میکوشند این ضرورت را با معرفی اثر و نسخههای اقدم آن و نقد چاپ طباطبائی مجد به اثبات برسانند. بدین منظور پس از معرفی اثر، جایگاه و ارزش و اهمیت آن در زبان فارسی، معرفی مؤلف کتاب و نقل و نقد اظهارنظرهای بیان شده درباره انتساب اثر به مؤلف، به معرفی چاپهای پیشین اثر پرداخته شد. مجالس العشّاق تاکنون چهار مرتبه به صورت چاپ سنگی و یک مرتبه به صورت حروفی به چاپ رسیده است. بررسیِ تنها چاپ حروفی اثر نشان داد سه نوع خطا در آنها راه یافته است: کاستیهای ساختاری تصحیح، خطاهای ناشی از کم دقتی و سهل انگاری در نگارش، خطاهای واردشده در متن مجالس العشّاق.
کتاب مجالس العشاق اثر غلام رضا طباطبایی مجد انتشارات زرین
****
نسخه خطی دیگر موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی بدین شرح است :
مجالس العشاق (از: امیر کمالالدین حسین بن اسماعیل گازرگاهی طبسی)
شماره بازیابی: ۹۷۹۸
شماره مدرک کتابخانه مجلس: ۱۰-۵۰۷۳
زبان اثر: Per
عنوان و نام پدیدآور: مجالس العشاق [ نسخه خطی]/ از: امیر کمالالدین حسین بن اسماعیل گازرگاهی طبسی
کاتب: کاتب: محمد رفیع سید اشرف بربر
تاریخ کتابت: ، تاریخ کتابت: دوشنبه ذی قعده ۱۰۷۸ق.
قطع: ؛۱۲/۵*۲۰ سم. ۹۲گ. ۱۸س.
آغاز، آغازه، انجام، انجامه: ۱بسمله. ای جمیلی که اشعه جمال حسنت هرجا چراغی بر افروخت آتش خانمانها…
۲در نهصد و هشت شد روانم خامه/ در نهصد و نه تمام شد این نامه.
تزئینات نسخه: صفحات مجدول محرر به زر و مشکی و شنگرف و لاجورد، صفحه آغاز دارای سرلوح مذهب.
تزئینات متن: عناوین شنگرف.
رکابه نویسی: دارد.
تزئینات جلد:تیماج قهوهای.
نک: ذریعه، ۱۹/ ۳۶۲؛ فهرستواره کتابهای فارسی، ۳/ ۲۲۶۰٫
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر: نوع خط:نستعلیق.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر: ماخذ فهرست: جلد ۳۱، صفحه ۹۳-۹۴٫
موضوع (اسم عام یا عبارت اسمی عام): تراجم
محل و شماره بازیابی: ۱۸۶۴۴۴
****
معمای نویسنده مجالس العشاق
نویسنده: فتوحی رودمعجنی محمود
تذکره مجالس العشاق به نام دو نفر در تاریخ ادبیات فارسی شهرت یافته است: یکی سلطان حسین بایقرا و دیگری کمال الدین حسین گازرگاهی از عالمان دربار سلطان حسین. با آن که در متن کتاب پنج بار صراحتا و با ذکر نشانه, سلطان حسین به عنوان مولف کتاب معرفی شده, اما محققان این انتساب را نپذیرفته و نویسنده اصلی متن را گازرگاهی می دانند. این مقاله با جستجوی رد پای مولف در متن کتاب تحقیق در شخصیت تاریخی امیر کمال الدین حسین گازرگاهی به این نتیجه میرسد که, کتاب را سلطان حسین ننوشته و از سویی دیگر, قبول سخن بابر و خواندمیر در انتساب آن به گازرگاهی ساده نیست. حاصل آن که این کتاب با قلم ادیبی قصه پرداز که بر ادبیات فارسی اشراف بسیار داشته تالیف شده و احتمالا کسانی در گردآوری مطالب, آن نویسنده دانا را یاری کرده اند, زیرا محتوای کتاب به لحاظ روابط بینامتنی و بهرهگیری از منابع متعدد درباره عشق مجازی و ارجاع به دقایق زندگی و آثار شاعران و نویسندگان فارسی فراتر از حد توان یک نفر به نظر میرسد. کتاب مجالس العشاق به سفارش دربار هرات و به منظور توجیه شاهدبازی و مشروعیت بخشی به جمال پرستی رایج آن روزگار تدوین شده است.
والله عالم بالصواب
مهدی قربانی «انیس الکتاب»
۲۵ اسفندماه ۱۴۰۱ خورشیدی